Fizjoterapia w onkologii – zalecenia i przebieg

Choroby nowotworowe zaliczane są do plagi XXI wieku. Bez względu na narodowość, płeć czy wiek mogą dotknąć każdego, a ich przebieg uzależniony jest od rodzaju nowotworu i wytrzymałości ludzkiego organizmu. Aby zwiększyć szansę na wygranie z chorobą, ważna jest fizjoterapia, która może wzmocnić organizm lub znacząco poprawić jakość życia pacjenta. Jak zatem wygląda fizjoterapia w onkologii i czy każdy pacjent powinien z niej skorzystać?

 

Fizjoterapia a nowotwory

Większość osób słysząc wieści o chorobach nowotworowych, myśli, że głównym celem jest wyeliminowanie raka. Jednak należy pamiętać, że metody leczenia – m.in. chemio i radioterapia – mogą znacząco obciążać organizm, co może prowadzić do osłabienia organizmu, uszkodzeń i powodować upośledzenie sprawności. Aby do tego nie dopuścić oraz wzmocnić organizm, aby był stale gotowy do walki z nowotworowym wrogiem, niezbędna jest fizjoterapia. Jej celem jest poprawa stanu psychofizycznego pacjenta i powinna być traktowana jako kompleksowo-integralna część leczenia onkologicznego. 

Główne cele fizjoterapii onkologicznej (zależne od etapu rozwoju choroby):

  • profilaktyczny – głównym celem profilaktyki jest zapobieganie zakrzepicy żylnej i dolegliwościom płucnym. Profilaktykę należy wprowadzić jeszcze przed rozpoczęciem leczenia farmakologicznego, aby zwiększyć potencjał późniejszych metod leczenia, 
  • leczniczy – celem jest zadbanie o ciało i ducha pacjenta, a więc zachowanie w pełni jego sprawności fizycznej oraz wsparcie strony psychiczno-emocjonalnej. Do realizacji tych założeń wykorzystuje się zabiegi fizykalne i ćwiczenia fizyczne,
  • paliatywny – ma na celu łagodzenie objawów choroby, która pomimo leczenia stale się rozwija. Poprawia jakość życia pacjenta, niweluje dolegliwości bólowe i wspiera jego stan psychiczny.

Możliwości fizjoterapeutyczne w onkologii

Najnowsze analizy i badania obalają mit, który sugerował, że pacjenci onkologiczni  powinni unikać sportu i wysiłku fizycznego. Owszem, stan oraz wydolność układu oddechowego i krwionośnego może ograniczać niektóre formy aktywności, ale nie są wystarczającym powodem, aby wyeliminować je całkowicie. Brak ruchu może nasilać skutki uboczne głównego leczenia przeciwnowotworowego i znacząco obniżać jego skuteczność. Co ciekawe, aktywność fizyczna może zmniejszać ryzyko nawrotu choroby, dlatego ćwiczenia fizyczne mogą być wykonywane w każdym stadium choroby z uwzględnieniem aktualnych ograniczeń pacjenta. 

Ćwiczenia oporowe mogą być jednym z punktów planu fizjoterapeutycznego lub połączenie ćwiczeń oporowych z wytrzymałościowymi. Należy jednak pamiętać, aby nie przeciążyć organizmu pacjenta, który jest szczególnie podatny na infekcje, dlatego zaleca się zajęcia indywidualne lub w małych grupach. Warto dodać, że zajęcia grupowe szczególnie pozytywnie oddziałują na stan psychiczny pacjenta, który obcując z osobami zmagającymi się z podobnymi problemami, może odczuwać solidarne wsparcie i większą motywację do walki z chorobą. A jakie sporty może uprawiać pacjent onkologiczny? Zazwyczaj nieszkodliwe są intensywne spacery, bieganie, narciarstwo oraz pływanie, które poprawiają ogólny stan i kondycję organizmu, jednocześnie pobudzając układ oddechowy i krwionośny do regularnego wysiłku.

Jeśli chodzi o zabiegi fizykalne, niezbędna jest konsultacja lekarza onkologa prowadzącego dany przypadek z rehabilitantem. Wiele zabiegów fizykalnych może zaburzyć główny proces leczenia ze względu na ich bodźcowy charakter. Z tego powodu konieczne jest wzięcie pod uwagę rodzaju nowotworu, jego stadium i umiejscowienie. Zabiegom fizykalnym nie należy się poddawać bez konsultacji lekarskiej również po zakończeniu leczenia, gdyż najbliższe lata są kluczowe pod kątem obserwacji ewentualnego nawrotu choroby.

A co z masażami? Niejednokrotnie są stosowane w fizjoterapii onkologicznej w celu redukcji obrzęków. Jednak każdy zabieg fizykalny powinien być rozpatrywany pod kątem danej jednostki i uwzględniać potencjalne korzyści ponad ryzyko. 

Mimo ogólnych korzyści fizjoterapeutycznych osoby z chorobami nowotworowymi szczególnie złośliwymi, białaczką lub chłoniakiem powinny unikać wielu zabiegów i metod rehabilitacji. Sauna i kriokomora są całkowicie niewskazane, a aktywność fizyczna może być znacząco ograniczona. Wszystko jednak zależy od organizmu, zaleceń lekarza i perspektywicznych skutków terapii.

Wśród metod fizjoterapeutycznych mamy jeszcze do wyboru tzw. rehabilitację uzdrowiskową. W środowisku onkologicznym przyjmuje się, że w niektórych przypadkach można ją stosować, ale najwcześniej po roku od zakończenia leczenia. Należy jednak rozważnie i rozsądnie dobierać możliwości rehabilitacyjne w uzdrowisku – ćwiczenia fizyczne w otoczeniu natury mogą korzystnie wpływać na kondycję pacjenta i jego komfort fizyczny, jednak wszelkie kąpiele oraz zabiegi balneologiczne mogą stanowić zagrożenie dla pacjenta onkologicznego. 

Fizjoterapia w chorobach nowotworowych – główne wskazania 

W fizjoterapii onkologicznej liczy się osiąganie celu oraz niwelacje pobocznych problemów, które są wskazaniem do podjęcia określonych działań rehabilitacyjnych.

Należą do nich:

  • zmiany emocjonalne,
  • przewlekły stres i lęk wynikający z obawy nieefektywności leczenia, 
  • ubytki funkcjonalne w wyniku działań chirurgicznych (np. mastektomii),
  • ubytki funkcjonalne w wyniku działań radio i chemioterapii (np. zmiany w wyglądzie i kondycji skóry, pozostawanie blizn).

Psychika a pacjent 

Niektórzy specjaliści uważają, że najważniejszą rolę w całej rehabilitacji pacjentów onkologicznych nie odgrywa dobry plan leczenia czy dobór ćwiczeń, a terapia psychologiczna. Nastawienie pacjentów jest kluczowe do przezwyciężenia choroby, a także do angażowania się w poszczególne etapy leczenia. Ponadto terapia psychologiczna powinna być ciągła, gdyż stan psychiczny pacjenta może zmieniać w zależności od skuteczności leczenia. Pacjenci, którzy słyszą o przerzutach czy nawrocie choroby, niejednokrotnie “poddają się” i tracą nadzieję, że dalsze leczenie przyniesie jakiekolwiek rezultaty. 

Oprócz tego same metody leczenia sprawiają, że pacjent przestaje panować nad swoim ciałem i jego reakcjami – złe samopoczucie, wymioty, nudności – mogą być na tyle zniechęcające, że pacjent marzy jedynie o odpoczynku, a nie podejmowaniu aktywności fizycznej. Uważa się zatem, że w pierwszej kolejności należy zadbać o silną psychikę pacjenta, a następnie walczyć o jego dobrą kondycję fizyczną.

Fizykoterapia w chorobie nowotworowej u dzieci 

A jak powinien wyglądać proces rehabilitacyjny u najmłodszych pacjentów? Tak, jak w przypadku innych osób, bierze się pod uwagę rodzaj nowotworu, a także możliwości i kondycję dziecka. Oprócz tego rehabilitacja powinna być dobrana do wieku dziecka. Małe dzieci nie zawsze są chętne do wykonywania ćwiczeń czy korzystania z innych metod fizykoterapii, dlatego szczególny nacisk kładzie się na rehabilitację psychologiczną i stworzenie programu przypominającego dobrą zabawę. Świetnym opracowaniem, w którym specjaliści skupili się na dziecięcych pacjentach onkologicznych, jest Fizjoterapia w chorobach nowotworowych u dzieci i młodzieży. Liczne porady i informacje, jak powinien wyglądać proces rehabilitacyjny przed i po operacji, a także przykładowe ćwiczenia, to wspaniała pomoc dla rodzin małych pacjentów onkologicznych oraz fizjoterapeutów, którzy mogą czerpać dodatkową inspirację podczas układania harmonogramu rehabilitacji. 

Bez względu jednak na wiek pacjenta, w przypadku fizjoterapii niezbędne jest odpowiednie dobranie fizjoterapeuty, który powinien pełnić rolę dopingującego przyjaciela, a nie formalisty. Osoby cierpiące na choroby nowotworowe nieustannie czują lęk i obawy związane z własną przyszłością, dlatego tworzenie wokół nich jak najlepszej i swobodnej atmosfery pozwoli na rozluźnienie i pozbycie się nagromadzonych negatywnych emocji, które znacząco będą przeszkadzać w celowej rehabilitacji.

Bibliografia:

  1. Fizjoterapia w chorobach nowotworowych u dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Forum Media.

  2. Rehabilitacja ruchowa w zaawansowanej chorobie nowotworowej, Magdalena Grzybek, Małgorzata Krajnik, Alicja Mularczyk.
  3. Rekomendacje dotyczące rehabilitacji i ćwiczeń w onkologii ze szczególnym uwzględnieniem chorych hematoonkologicznych, mgr Olga Czerwińska‐Ledwig.
  4. Rehabilitacja chorych na nowotwory z elementami psychoonkologii, Redaktor naukowy dr n. o kult. fi z. Hanna Tchórzewska-Korba.
  5. Moja rehabilitacja poradnik dla pacjentów z chorobą nowotworową i ich rodzin,  PRIMOPRO Warszawa 2019.
  6. Rola i znaczenie fizjoterapii u kobiet po mastektomii, Kaja Komorowska, Krystyna Klimaszewska.
  7. Rehabilitacja chorych na nowotwory, Marek Woźniewski.